Μια σύντομη επισκόπηση των θεατρικών έργων στο ευρωπαϊκό κυρίως θέατρο του 20ου αιώνα

Στα επόμενα 13-14 λεπτά θα επιχειρήσω να δώσω αρκετά σύντομα μια περιληπτική καταγραφή των κυριότερων τάσεων, έργων και προσώπων του ευρωπαϊκού, κυρίως, θεάτρου στον εικοστό αιώνα.

Με μια φράση: ο εικοστός αιώνας υπήρξε ένας από τους γονιμότερους στην ιστορία του θεάτρου, τόσο στο επίπεδο των έργων και των εμφανίσεων νέων τάσεων στην θεματογραφία, όσο και στο επίπεδο της εξέλιξης της θεατρικής παράστασης.

Ο θεατρικός εικοστός αιώνας ξεκινά με μια μεγάλη πρόκληση: όλοι παραδέχονται ότι η αρτηριοσκλήρυνση του θεάτρου έχει φθάσει σε τέτοιον βαθμό ώστε είναι κοινή η επίκληση «να επαναθεατροποιηθεί» το θέατρο, δηλαδή να ξεφύγει από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό με τον λόγο και να ξαναβρεί την θεατρικότητά του με ενδυνάμωση των μη κειμενικών στοιχείων του: την κίνηση των σωμάτων, την σιωπηρή δράση, την συμμετοχή του σκηνικού…

Γνωρίζουμε ότι ο Ρολάν Μπαρτ ακριβώς αυτό ονόμαζε θεατρικότητα: ό,τι στο θέατρο δεν είναι κείμενο και ομιλία. Συνεπώς το θέατρο, κατά την σημειολογία του Μπαρτ, διακρίνεται σε μέρος κειμένου και μέρος θεατρικότητας. Αφενός από τον σταθερό άξονα μιας γραφής, ήδη τετελειωμένης, οριστικής, αφετέρου από τον άξονα τον ρευστό και σχετικό, της σωματικής απόδοσης, της δράσης χωρίς διάλογο, της διαμόρφωσης του σκηνικού κλπ.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα λοιπόν, και αυτή η αμφιταλάντευση δεν θα σταματήσει καθ’όλην την διάρκειά του, το αίτημα της εναντίωσης στο φιλολογικό θέατρο όπου κυριαρχεί ο λόγος με την ενίσχυση του ρόλου του σώματος, του χορού, των στοιχείων καμπαρέ και θεάματος ποικιλιών, εκφράζουν τόσο οι θεωρητικές προσεγγίσεις θεωρητικών όπως ο Μέγερχολντ, όσο και τα έργα του φουτουρισμού και του υπερρεαλισμού. Κορυφαία στιγμή αυτής της θεατρικής άποψης είναι το έργο του Μαγιακόφσκι Μυστήριο Μπούφο, ένα φουτουριστικό θέαμα ανεβασμένο σαν επιθεώρηση του καμπαρέ, που στόχευε να σαρκάσει με την ίδια δύναμη τόσο τους εχθρούς του λαού, όσο και το παλιομοδίτικο, παρωχημένο θέατρο.

Δεν σαγηνεύονται όμως όλοι από τις σειρήνες της ακραίας άρνησης του παραδοσιακού, σαν τους φουτουριστές, τους ντανταϊστές ή τους ακόλουθους του Κοκτώ. Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Πιραντέλο επαναστατεί και αυτός στην δυναστεία του λόγου στο θεατρικό έργο, αποστρεφόμενος κι αυτός το ανέβασμα ενός αφηγηματικού έργου, αλλά συγχρόνως συγκρατεί τους ηθοποιούς σε σχεδόν συμβατικές φόρμες. Στις κορυφές της πιραντελικής δημιουργίας, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε και Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, μέσα από την πολυμορφία των καταστάσεων, αναδύονται το ανείπωτο και μια θεμελιακή φροϋδική ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής.

Όλα αυτά τελειώνουν σχετικά γρήγορα όμως. Η αρχή της δεκαετίας του 1930, με την ενσκήπτουσα οικονομική κρίση, κάνει το θέατρο, όπως και την λογοτεχνία, όλο και πιο πολύ πολιτικοποιημένο και στρατευμένο, υπό την επιρροή του σοσιαλισμού.

Η σύγκρουση ανάμεσα στο όνειρο και στην σκληρή πραγματικότητα, η σύγκρουση μεταξύ ατομικής ελευθερίας και αυταρχικότητας, είναι η βασική ιδέα στην δραματουργία του Λόρκα. Στο Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα και στον Ματωμένο Γάμο, πλάσματα καταπιεσμένα και περιθωριοποιημένα, που θέλουν μια ζωή ελεύθερη και χωρίς υποκρισία, συντρίβονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Από την ίδια μαρξιστική αφετηρία με τον Λόρκα, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ δεν αποδέχεται την υποταγή στην εξαθλίωση, αλλά ελπίζει σε συγκεκριμένη αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων μέσω της αλλαγής της συμπεριφοράς.

Τα πρώτα έργα του Μπρεχτ τον εμφανίζουν να προσπαθεί, σε μια εποχή ούτως ή άλλως αναζητήσεων και αλλαγών, να βρει και να καθιερώσει ένα στυλ αποκλειστικά δικό του, μακριά από τα συνηθισμένα. Νωρίς λοιπόν αρχίζει να υλοποιεί στο έργο του την προσωπική του αντίληψη, η οποία αργότερα αναπτύχθηκε στην ολοκληρωμένη θεωρία της αποστασιοποίησης, δηλαδή να σταματήσει πια η επιδίωξη από τον θεατρικό συγγραφέα και τους συντελεστές της παράστασης ο θεατής να συμμετέχει φορτισμένος συγκινησιακά, αλλά αντικειμενικά να παρακολουθεί και να κρίνει την παράσταση, αποκλειστικά με κριτικό πνεύμα. Ή άλλως, με τα ίδια τα λόγια του Μπρεχτ «η αυλαία να έχει κλείσει αλλά τα ερωτήματα να είναι ανοιχτά». Όλα τα σπουδαία έργα του που έγραψε μετά το 1933 και την Όπερα της πεντάρας είναι γραμμένα υπό αυτό το θεωρητικό πρίσμα, Η ζωή του Γαλιλαίου , Η Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της, Ο Καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία. Οι παραστάσεις αυτών των κορυφαίων έργων του Μπρεχτ στην Αγγλία, και συγκεκριμένα στο Λονδίνο, πολλά χρόνια βέβαια μετά τα πρώτα τους ανεβάσματα στην Γερμανία, από θίασο πραγματικά εντυπωσιακό, γέννησε υπό την δραστική επιρροή του μερικά κορυφαία έργα της αγγλικής δραματουργίας της δεκαετίας του 1950. Το Σκοτάδι είναι αρκετά φωτεινό του Κρίστοφερ Φρέι, Τα Οργισμένα νιάτα του Τζον Όσμπορν και βέβαια ο εμβληματικός Επιστάτης του Χάρολντ Πίντερ. Η μπρεχτική επίδραση στο αγγλικό θέατρο απλώθηκε και στο στυλ παιξίματος των ηθοποιών, με την επιμονή του Μπρεχτ, που την ενστερνίστηκαν πολλοί άγγλοι άνθρωποι του θεάτρου, να μην ταυτίζεται ο υποκριτής με τον χαρακτήρα που παίζει, (δηλαδή η ακριβώς αντίθετη θεωρία από την μέθοδο Στανισλάφσκι), αλλά και στο γενικό στυλ ανεβάσματος των σεξπηρικών και άλλων κλασσικών έργων, όπως και στα έργα του πειραματικού εγγλέζικου θεάτρου.

Τις ίδιες δεκαετίες, δηλαδή τις δυο πρώτες μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, μια άλλη βασική επίδραση στο ευρωπαϊκό θέατρο ήταν οι φιλοσοφικές ιδέες του ρεύματος των υπαρξιστών. Άλλωστε, ο ένας από τους πατριάρχες του υπαρξισμού, ο Ζαν Πωλ Σαρτρ, ασχολήθηκε συστηματικά με την συγγραφή θεατρικών έργων. Η επιρροή των υπαρξιστών, του Σαρτρ, του Καμί και του θεατρικού συγγραφέα Ζαν Ανούιγ, γέννησε το σημαντικότερο έργο της μεταπολεμικής δραματουργίας, στο οποίο αντανακλάται όλη η εμμονή του θεάτρου της εποχής στο πρόβλημα της ανθρώπινης αποξένωσης και αλλοτρίωσης, δηλαδή το Περιμένοντας τον Γκοντό του Σάμουελ Μπέκετ. Παράλληλα, δίπλα στο θέατρο του υπαρξισμού αναπτύχθηκε και η άλλη τάση που ακόμα και σήμερα επηρεάζει μαζί του το θέατρο σε όλο τον κόσμο: το θέατρο του παραλόγου. Κορυφαία επιτεύγματα αυτού του θεάτρου, στα έργα του οποίου η κύρια παραδοχή είναι ότι η γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας είναι ανεπαρκής και ότι η ανθρώπινη ζωή αλλά και οποιαδήποτε προσπάθεια των ατόμων για κάτι δημιουργικό είναι παράλογα, είναι τα έργα του Ιονέσκο Οι Καρέκλες και Η Φαλακρή τραγουδίστρια.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα οι καινοτομίες, αφού φιλτραρίστηκαν νωρίτερα μέσα από τις προτάσεις συγγραφέων όπως οι Αμερικανοί Τενεσσή Γουίλιαμς και Άρθουρ Μίλλερ, σκηνοθετών όπως ο Πίτερ Χωλ και ηθοποιών όπως ο Τζον Γκίλγουντ και ο Λώρενς Ολιβιέ, συνεχίστηκαν και κάποιες από αυτές έγιναν νόρμα, τόσο στο ύφος της συγγραφής όσο και στο στυλ της παράστασης, της σκηνογραφίας και της υποκριτικής. Παίρνοντας την θέση του πρωτοποριακού θεάτρου του ρεαλισμού, το πρωτοποριακό θέατρο του θεάτρου ντοκουμέντου, του θεάτρου του εφήμερου, που παρακολουθεί τα πολιτικά γεγονότα των ημερών, παρουσίασε σπουδαία έργα από τον Ιταλό Εντουάρντο ντε Φίλιππο, τον Αμερικανό Έντουαρντ Άλμπι και τον Ελβετό Φρίντριχ Ντύρενμαντ.

Και την ίδια ώρα στην Αμερική και κυρίως στο Μπρόντγουει ταχύτατα διαδίδεται και γιγαντώνεται ένα επίσης καινοτόμο είδος με την μορφή μουσικοχορευτικού σόου, που με τον συνδυασμό κλασσικής αφηγηματικής πλοκής, καλής μουσικής, πλούσιων σκηνικών, το μιούζικαλ, ανεβάζει το επίπεδο του θεατρικού είδους παντού αλλά και επιδρά καίρια, και αυτό είχε πολλές δεκαετίες το θέατρο να το καταφέρει, και σε άλλα είδη τέχνης: τον χορό, την μουσική, την ποπ κουλτούρα, τον κινηματογράφο. Μιούζικαλ όπως το West side story και το Ωραία μου κυρία έμειναν τα τελευταία επιδραστικά έργα του θεάτρου του εικοστού αιώνα.

Όλες αυτές οι σύγχρονες τάσεις της πρωτοπορίας, όπως είναι φυσικό, δεν έφεραν αλλαγές μόνο στην θεματογραφία ή στα στυλ ερμηνείας, έφεραν πολλές αλλαγές και εξελίξεις και στην σκηνική παρουσίαση – σκηνοθεσία, στην οικοδόμηση και αρχιτεκτονική του χώρου του θεάτρου και στην σκηνογραφία. Έτσι, από τις δύο τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα ήδη, καθιερώνονται και στην αγγλική και στη αμερικανική και σε άλλες παραγωγές, οι σκηνές σε διαφορετικά επίπεδα, η κατάργηση της αυλαίας, η ζωντανή μουσική, το κυκλικό θέατρο κλπ. Πέρα όμως από την εξέλιξη, πέρα από τις όποιες μικρές ή μεγαλύτερες σκηνοθετικές και σκηνογραφικές επαναστάσεις, το θέατρο θα εξακολουθήσει να βασίζεται κυρίως στην εμπνευσμένη σκηνοθετική ματιά, στο ζωντανό πάθος του ηθοποιού και στην ποιότητα δεκτικότητας του, θεατρικά πεπαιδευμένου ή και απαίδευτου, δεν έχει σημασία, κοινού, και έτσι θα συνεχίσει να παραμένει βασικό, σπουδαίο και αναντικατάστατο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του ανθρώπου.

Κυρίες και κύριοι, καταλήγοντας, και πέρα από αυτήν την όσο το δυνατόν αντικειμενική καταγραφή των σπουδαίων θεατρικών τάσεων και έργων του εικοστού αιώνα που μου επέτρεψαν οι γνώσεις μου και οι προσωπικές μου προτιμήσεις και επιλογές, θα μου επιτρέψετε να κάνω και μια αναφορά για την δύναμη του θεάτρου στην ζωή μας περισσότερο υποκειμενική και βιωματική: πολλές φορές όταν πρόκειται για το θέατρο, για ένα θεατρικό έργο, για μια θεατρική παράσταση, και δεν είναι ισοδύναμα αυτά, έχει ειπωθεί κατά κόρον, το θεατρικό έργο δεν διαβάζεται από το βιβλίο, το θεατρικό έργο γίνεται με την παράστασή του, όταν πρόκειται λοιπόν για το θέατρο, πολλές φορές μου έρχονται στο νου οι στίχοι του Μίλτου Σαχτούρη:

Η ΣΚΗΝΗ

Σπάγγοι διασχίζαν το δωμάτιο

απ’όλες τις πλευρές

δε θα’ταν φρόνιμο

κανείς να τους τραβήξει.

…..

…..

Η δυστυχία απ’έξω

έγδερνε τις πόρτες.

Δεν ξέρω αν μιλάει για θέατρο και θεατρική σκηνή ο Σαχτούρης, ποιος μπήκε άλλωστε ποτέ στο μυαλό του Σαχτούρη, ποιος μπήκε άλλωστε ποτέ στο μυαλό οποιουδήποτε ποιητή, θέλω όμως να πιστεύω ότι το θέατρο, όπως και η καθόλου Τέχνη, μπορεί να δημιουργήσει ένα κλειστό, προστατευμένο, ποιητικό σύστημα, που σε δύσκολες ώρες, όταν απ’έξω η δυστυχία, με όλα τα βάσανα του βίου, γδέρνει τις πόρτες, την αφήνει τελικά εκεί, απ’έξω…